Νόμος είναι (;) το δίκιο του εργάτη!

Πρόσφατα, στο editorial ενός χριστιανικού (συγκεκριμένα ευαγγελικού) περιοδικού, διαβάσαμε μια περίεργη εξίσωση: «Εάν η Μανωλάδα κατέληξε να συμβολίζει την μαύρη εργασία κι εκμετάλλευση του εργαζόμενου από τον εργοδότη σε καθεστώς δουλείας, το σύνθημα «Νόμος είναι το δίκιο του εργάτη» δηλώνει την διαμετρικώς αντίθετη θέση στη διαλεκτική αυτής της προβληματικής σχέσης (σ.σ. εργοδότη και εργαζόμενου). Το αποτέλεσμα της διαμάχης το καταγράφει η ιστορία. Μια ιστορία γεμάτη από αδικία και αίμα, εκμετάλλευση και εκδίκηση, μίσος και αμφισβήτηση.»

Η παραπάνω διατύπωση, μοιραία μας έφερε στο νου αυτά που έγραφε η ηλεκτρονική σελίδα της Χρυσής Αυγής προ μηνών: «Το μαρξιστικό ιδεολόγημα της “πάλης των τάξεων”, που υιοθετήθηκε με ανακούφιση από την εξίσου υλιστική δεξιά, εφηύρε τον “ταξικό εχθρό”. Εργαζόμενοι και εργοδότες, αντί να συνεργάζονται ως απαραίτητα μέλη του ίδιου επιχειρηματικού οργανισμού για την ευημερία του και -κατ’ επέκτασιν- την ευημερία των ιδίων και του εθνικού συνόλου, έλαβαν θέσεις αντιπάλων, με τις “ευλογίες” των ανάξιων κυβερνήσεων.»

Δεν επιχειρούμε να ταυτίσουμε τους ευαγγελικούς χριστιανούς με τους ναζιστές. Αν επιχειρούσαμε κάτι τέτοιο θα ήμασταν το λιγότερο, ανιστόρητοι. Κατά τη διάρκεια της ναζιστικής κυριαρχίας στη Γερμανία, άνθρωποι όπως ο λουθηρανός ποιμένας Ντίτριχ Μπόνχεφερ (ο οποίος εκτελέστηκε από τους ναζί) συγκρότησαν μια ευαγγελική εκκλησία που αντιστάθηκε σθεναρά στο ναζισμό.

Το ζήτημα είναι όμως, πως η πρεμούρα να μοιραστούν οι ευθύνες για όλα τα κακά, την κρίση κλπ εξίσου στους εκμεταλλευτές και στους εκμεταλλευόμενους, στους θύτες και στα θύματα, είναι κοινή σε μια σειρά από φορείς. Ο λαός οφείλει να έχει διάκριση ώστε να καταφέρει να αποκτήσει αταλάντευτη ταξική συνείδηση, να αντιληφθεί πως ο καπιταλισμός εξυπηρετεί τα συμφέροντα των λίγων και δεν παίρνει βελτιώσεις, να έχει ξεκάθαρο πως ο πλούτος που έχουν στην κατοχή τους οι καπιταλιστές παράγεται από τον ιδρώτα και το αίμα του, να είναι σίγουρος πως  δίκιο του αδικημένου και του εργάτη είναι πράγματι νόμος!

Τα κηρύγματα που κρατάνε ίσες αποστάσεις ανάμεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς, ας τα κρατήσουν για την τάξη που εξυπηρετείται από αυτά, όσοι ξεχνούν ακόμα και εκείνα τα απλά λόγια: “Μακάριοι οἱ πτωχοί, ὅτι ὑμετέρα ἐστιν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ, μακάριοι οἱ πεινῶντες νῦν, ὅτι χορτασθήσεσθε μακάριοι οἱ κλαίοντες νῦν, ὅτι γελάσετε… Πλὴν οὐαὶ ὑμῖν τοῖς πλουσίοις, ὅτι ἀπέχετε τὴν παράκλησιν ὑμῶν. Οὐαὶ ὑμῖν, οἱ ἐμπεπλησμένοι νῦν ὅτι πεινάσετε. Οὐαὶ, οἱ γελῶντες νῦν, ὅτι πενθήσετε καὶ κλαύσετε.”

Είναι η εκκλησία στο πλευρό του λαού;

«Η Εκκλησία, η οποία είναι μέχρι σήμερα πολύ στενά συνδεδεμένη με την καθεστηκυία τάξη, αρχίζει να τοποθετείται με διαφορετικό τρόπο απέναντι στην κατάσταση λεηλασίας, καταπίεσης και αλλοτρίωσης που βιώνουμε στη Λατινική Αμερική. Αυτό έχει προκαλέσει την ανησυχία των εκμεταλλευτών και των υπέρμαχων της καπιταλιστικής κοινωνίας, που βλέπουν να απομακρύνεται αυτή που μέχρι σήμερα αποτελούσε, συνειδητά ή ασυνείδητα, ένα από τα στηρίγματά αυτής της κατάστασης.»¹

Τα παραπάνω, τα έγραφε το 1971 ο Περουβιανός ιερέας και θεολόγος, Γκουστάβο Γκουτιέρες. Ήταν μια περίοδος όπου μεγάλα τμήματα της Καθολικής εκκλησίας στην Λατινική Αμερική, κάτω από την επιρροή του κινήματος της Θεολογίας της Απελευθέρωσης, στέκονταν χωρίς περιστροφές στο πλευρό του λαού και συμπορεύονταν με αυτούς που επιδίωκαν την ανατροπή του καπιταλισμού.

Μάλιστα, για την Θεολογία της Απελευθέρωσης, το μνημόνιο της Σάντα Φε (Santa Fe Document) για την ακολουθητέα πολιτική των ΗΠΑ στη Λατινική Αμερική, που συνέταξαν οι σύμβουλοι του Ρόναλντ Ρέιγκαν, ανέφερε: «Η εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ πρέπει να αρχίσει να αγωνίζεται (και όχι να αντιδρά εκ των υστέρων) εναντίον της θεολογίας της απελευθέρωσης. Στη Λατινική Αμερική ο ρόλος της εκκλησίας είναι ζωτικός για την έννοια της πολιτικής ελευθερίας. Δυστυχώς οι μαρξιστικές-λενινιστικές δυνάμεις κάνουν χρήση της εκκλησίας ως όπλου κατά της ατομικής ιδιοκτησίας και του καπιταλιστικού συστήματος παραγωγής, διοχετεύοντας στη θρησκευτική κοινότητα ιδέες μάλλον κομμουνιστικές παρά χριστιανικές».

Το ζήτημα είναι το εξής: Θα μπορούσε να ειπωθεί κάτι παρόμοιο, με αυτά που λέει ο Γκουτιέρες, για την ντόπια εκκλησία σήμερα;

Η σχετική θεολογία για μια τέτοια στάση της εκκλησίας, είναι βαθιά και υπαρκτή. Το ιστορικό υπόβαθρο έχει επίσης βαθιές ρίζες. Άνθρωποι που αντιλαμβάνονται την αναγκαιότητα της ανατροπής της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, υπάρχουν μέσα στην εκκλησία. Παρ’ όλα αυτά όμως, στο παραπάνω ερώτημα, η απάντηση είναι πως μάλλον όχι!

Η εκκλησία, δεν έχει ταχθεί ξεκάθαρα υπέρ του λαού. Μπορεί μεν να προσφέρει φιλανθρωπία στους πιο φτωχούς και εξαθλιωμένους, όμως δεν θίγει τα αίτια που οδηγούν τον λαό στην εξαθλίωση και την φτώχεια, την ίδια στιγμή που οι καπιταλιστές συσσωρεύουν αμύθητο πλούτο. Η εκκλησία ανέχεται τους εκμεταλλευτές στους κόλπους της. Δεν τους ενοχλεί κι ούτε τους αγγίζει ιδιαίτερα. Ο βιβλικός λόγος του Ιησού, ότι “είναι ευκολώτερον να περάση μια καμήλα από την τρύπα μιας βελόνας παρά πλούσιος να μπη εις την βασιλείαν του Θεού.” (Ματθ. 19:24, ΚΔΤΚ), αποσιωπάται ολοσχερώς.

Είναι ανάγκη και η εκκλησία να ταχθεί στο πλευρό των καταπιεσμένων, να γίνει καταπέλτης ενάντια στην ανισότητα, την αδικία και την εκμετάλλευση, να πάψει να καταδέχεται να είναι εργαλείο στα χέρια των αστών, να πάψει είναι «όπιο του λαού». Εξάλλου, «η φτώχεια είναι σύμφωνα με τη Βίβλο μια σκανδαλώδης απαράδεκτη κατάσταση που αντιβαίνει προς τις αρχές της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και συνεπώς είναι αντίθετη στο θέλημα του Θεού.»²

1. Γκουστάβο Γκουτιέρες, «Θεολογία της απελευθέρωσης», Άρτος Ζωής, Αθήνα 2012, σελ. 252.
2. Ο.π. σελ. 473

Για τους θρησκευόμενους υπερασπιστές του καπιταλισμού

Υπάρχουν θρησκευόμενοι που αγωνιούν και αγωνίζονται για την υπεράσπιση, την συγκάλυψη και την εδραίωση του καπιταλιστικού συστήματος της εκμετάλλευσης. Την προοπτική της ανατροπής της βαρβαρότητας την βαπτίζουν αμαρτία. Φαίνεται να έχουν διαλέξει πλευρά: είναι στο πλευρό αυτών που έχουν στην κατοχή τους τα μέσα παραγωγής αρπάζοντας τον πλούτο που παράγει ο λαός με τον ιδρώτα και το αίμα του.

Κάποιους θα τους ακούσετε να δυσανασχετούν με τα εμπόδια που θέτει το κράτος στην επιχειρηματικότητα, στην ελεύθερη αγορά και οικονομία, ευαγγελιζόμενοι πως όλα θα βελτιωθούν με ακόμα πιο αχαλίνωτο καπιταλισμό, με ακόμα μεγαλύτερη βαρβαρότητα. Άλλοι θα αγωνιούν για τις τράπεζες των καπιταλιστών και την ανακεφαλαίωσή τους. Άλλοι πάλι, θα υποστηρίξουν ότι έργο της εκκλησίας είναι η φιλανθρωπία, ενώ η θεολογία που είναι στο πλευρό του λαού και της εργατικής τάξης και η οποία αγγίζει τους «τύπους των ήλων» των αιτίων της ανισότητας και της αδικίας, δεν είναι έργο της εκκλησίας.

Συνειδητά ή ασυνείδητα, είναι υπερασπιστές των ισχυρών αυτού του κόσμου, των πλουσίων και των καπιταλιστών.

Τι σχέση έχουν όλοι αυτοί άραγε, με τον αρχαίο λόγο της εκκλησίας;

«Αλίμονο σε εκείνους που προσθέτουν στο σπίτι τους κι άλλο σπίτι κι ενώνουνε χωράφι με χωράφι, έτσι που πια να μην υπάρχει τόπος για άλλους κι αυτοί να μείνουνε οι μοναδικοί της χώρας κάτοικοι! […] Ο πλούσιος θα αφανιστεί μέσα στις επιχειρήσεις του. […] Οι πλούσιοι είναι αυτοί που σας καταδυναστεύουν. […]  Ακούστε με τώρα εσείς οι πλούσιοι. Κλάψτε με γοερές κραυγές για τα βάσανά σας, που όπου να ‘ναι έρχονται. Ο πλούτος σας σάπισε, και τα ρούχα σας τα ‘φαγε ο σκόρος· το χρυσάφι σας και το ασήμι κατασκούριασαν, και η σκουριά τους θα είναι μαρτυρική κατάθεση εναντίον σας και θα καταφάει τις σάρκες σας σαν τη φωτιά. Κι ενώ πλησιάζει η κρίση, εσείς μαζεύετε θησαυρούς. Ακούτε! Κραυγάζει ο μισθός των εργατών που θέρισαν τα χωράφια σας κι εσείς τους τον στερήσατε· και οι κραυγές των θεριστών έφτασαν ως τα αυτιά του παντοδύναμου Κυρίου. Ζήσατε πάνω στη γη με απολαύσεις και σπατάλες. Παχύνατε σαν τα ζώα, που τα πάνε για σφάξιμο. Καταδικάσατε και φονεύσατε τον αθώο· δε σας προέβαλε αντίσταση καμία.» (Ησ. 5:8, Ιακ. 1:11, 2:6, 5:1-6)

Κάποια ζητήματα που θα πρέπει να δούμε, χωρίς φόβο και προκαταλήψεις!

Let’s stop «fooling» ourselves!

Ανέκαθεν οι εκμεταλλευτές, μέσα από την θρησκευτική πίστη, επιδίωκαν να υποδουλώσουν την συνείδηση του λαού, διδάσκοντας πως η ύπαρξη φτωχών και πλουσίων είναι μέρος του «θεϊκού σχεδίου», πως οι άνθρωποι πρέπει να σιωπούν μπροστά στην αδικία και την ανισότητα και να υποτάσσονται σιωπηλά στους από πάνω!

Είναι αλήθεια πως το απελευθερωτικό μήνυμα της χριστιανικής πίστης, στις περισσότερες περιπτώσεις… «εξαϋλώθηκε», και μέσα στους αιώνες, οι εκκλησίες εξελίχθηκαν σε βασικό δεκανίκι των εκμεταλλευτών.

Βέβαια, πάντα υπήρξαν επαναστατικές φωνές που διαφοροποιούνταν, μέσα στην εκκλησία. Η ίδια η Αγία Γραφή, είναι διάσπαρτη από έναν απελευθερωτικό οραματισμό της κοινωνίας (1, 2, 3, 4, 5). Μάλιστα ο σοσιαλιστής ηγέτης Φιντέλ Κάστρο παραδεχόταν πως «με τις διδασκαλίες του Χριστού μπορείς να διατυπώσεις ένα ριζοσπαστικό σοσιαλιστικό πρόγραμμα, ανεξαρτήτως αν είσαι πιστός ή όχι». Επίσης, πολλοί από αυτούς που οι ίδιες οι εκκλησίες παραδέχονται ως Πατέρες, διατύπωσαν ιδιαίτερα ριζοσπαστικές σκέψεις για το κοινωνικό ζήτημα (1, 2, 3, 4, 5). Αλλά η φωνή τους, φαίνεται πως αποσιωπάται με αποτέλεσμα να αγνοούνται οι αντιλήψεις τους από την συντριπτική πλειοψηφία των θρησκευόμενων.

Όσο για τα διάφορα ριζοσπαστικά κινήματα που εμπνεύστηκαν από την χριστιανική πίστη μέσα στους αιώνες (θαβωρίτες, αναβαπτιστές, κίνημα των χωρικών, σκαφτιάδες κ.λπ.), είτε θεωρούνται ως αμφιλεγόμενα από την επικρατούσα θεολογική σκέψη, είτε απορρίπτονται εξολοκλήρου ως αιρετικά (sic). Επίσης, για την σύγχρονη θεολογία της απελευθέρωσης, οι σύγχρονοι «ιεροεξεταστές», από νωρίς έσπευσαν να της κολλήσουν την ταμπέλα της «μαρξιστικής τάσης» της εκκλησίας, επιχειρώντας να την απαξιώσουν στα μάτια ενός ποιμνίου που είχε γαλουχηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε όταν άκουγε την λέξη «κομμουνισμός», έκανε συνειρμούς με την κόλαση!

Οι χριστιανοί που αντιλαμβανόμαστε την αναγκαιότητα της κοινωνικής απελευθέρωσης και της ανατροπής του συστήματος της εκμετάλλευσης, θα πρέπει πρώτοι να ασκήσουμε κριτική και να αναλύσουμε τον αντιδραστικό ρόλο που έπαιξαν εκφάνσεις της θρησκείας και της εκκλησίας μέσα στην ιστορία.

Θα πρέπει, επιτέλους, χωρίς φόβο και προκαταλήψεις, να αναζητήσουμε το γιατί και το πως, η απελευθερωτική χριστιανική πίστη σε πολλές περιπτώσεις μετατράπηκε σε μοιρολατρική αντίληψη για την ζωή, και χρησιμοποιήθηκε ως κατασταλτικό για κάθε πιθανή ριζοσπαστικοποίηση, κηρύττοντας (όπως έλεγε το The Preacher And The Slave του Τζό Χίλλ): «Θα φάτε, σε αυτή την ένδοξη γη πάνω από τον ουρανό. Να εργάζεστε και να προσεύχεστε, ζήστε στο σανό. Όταν πεθάνετε, θα λάβετε πίτα στον ουρανό. Αν παλέψετε σκληρά για τα παιδιά σας και τη γυναίκα σας, και προσπαθείτε να διεκδικήσετε κάτι καλό σε αυτή τη ζωή, είστε αμαρτωλός και κακός άνθρωπος. Όταν θα πεθάνετε, σίγουρα θα πάτε στην κόλαση.»

Θα πρέπει να μελετήσουμε και να αξιοποιήσουμε την κριτική που έχει ασκηθεί προς θρησκεία και εκκλησία, από την σκοπιά του εργατικού-λαϊκού κινήματος και της κοινωνικής απελευθέρωσης.

Θα πρέπει να δούμε, πως ακόμα και σήμερα, ένα τεράστιο κομμάτι της εκκλησίας χαρακτηρίζεται από την αντίδραση, την μοιρολατρία, την συγκάλυψη της κοινωνικής οπισθοδρόμησης, την δικαιολόγηση της εκμετάλλευσης, και πολλές φορές ακόμα κι από την εναντίωση και τον εξοβελισμό της ριζοσπαστικής, αγωνιστικής και απελευθερωτικής προοπτικής.

Αργυραμοιβοί στον οίκο του Θεού

Στην Καινή Διαθήκη, μια από τις λίγες φορές που ο Ιησούς εμφανίζεται με «βίαιο» πρόσωπο, είναι όταν αναποδογύρισε τους πάγκους των αργυραμοιβών και τους έδιωξε από τον οίκο του Θεού. Συγκεκριμένα, ο Ιησούς παρουσιάστηκε στον Ναό του Σολομώντα, κρατώντας ένα μαστίγιο, καταστρέφοντας  “τὰς τραπέζας τῶν ἀργυραμοιβῶν”, αποκαλώντας τους “σπήλαιον λῃστῶν” και “οἶκον ἐμπορίου”, και φανερώνοντας την εναντίωσή του προς “πάντας τοὺς πωλοῦντας καὶ ἀγοράζοντας” (Ματθ. 21:12-13, Μαρκ. 11:15-17, Λουκάς 19:45-46, Ιωάν. 2:13-16).

Στο Κυριακάτικο κήρυγμά του, ο μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ. Άνθιμος, αποφάσισε να αποκαταστήσει τα πράγματα, τείνοντας χείρα βοηθείας, συμπαράστασης, αλληλεγγύης και υποστήριξης, προς τους σύγχρονους αργυραμοιβούς: τους τραπεζίτες! Κήρυξε από άμβωνος, ότι θα προσφέρει τους δύο επόμενους μισθούς του υπέρ της ανακεφαλαιοποίησης (!) της Εθνικής Τράπεζας, και παρότρυνε τους πιστούς να πράξουν παρομοίως, σημειώνοντας πως «αν καταρρεύσει η Εθνική Τράπεζα θα καταρρεύσουμε όλοι»!

Φιγούρες σαν κι αυτή του κ. Άνθιμου, που αγωνιούν για την σταθεροποίηση και την διαιώνιση του καπιταλιστικού συστήματος της εκμετάλλευσης, στηρίζοντας το μεγάλο κεφάλαιο, είναι αυτές που μετατρέπουν την πίστη σε «όπιο του λαού»!

Πάντως ο κ. Άνθιμος, αλλά και όσοι θρησκευόμενοι μοιράζονται τις ίδιες αντιλήψεις, φαίνεται πως έχουν χάσει κάποιο επεισόδιο από την χριστιανική πίστη. Δεν είναι μόνο ο Ιησούς με το μαστίγιο. Είναι τόνοι γραπτών με μια εντελώς διαφορετική αντίληψη και κατεύθυνση. Ένα από αυτά τα κείμενα, μας θυμίζει πολύ εύστοχα και ο Νίκος Μπογιόπουλος στον Ριζοσπάστη (16.4.2013):

«Τι θ’ απαντήσεις στο δικαστή, εσύ που ντύνεις τους τοίχους και δεν ντύνεις άνθρωπο; εσύ που στολίζεις άλογα και κάνεις πως δεν βλέπεις τον ρακένδυτο συνάδελφό σου, εσύ που σαπίζει το στάρι σου και δεν τρέφεις αυτούς που πεινούν, εσύ που θάβεις το χρυσάφι και καταφρονείς εκείνον που στραγγαλίζεται (…); Πόσους θ’ απάλλασσε ένα δαχτυλίδι σου από τα χρέη τους; Πόσα σπίτια που καταρρέουν θ’ ανόρθωνε; Ένα απόθεμα ρούχων σου μπορεί να ντύσει ολόκληρο λαό που τρέμει απ’ το κρύο. Εσύ όμως το βαστάς να διώξεις άπρακτο τον φτωχό και δεν φοβάσαι τη δίκαιη ανταπόδοση του κριτή» (Μέγας Βασίλειος, Προς τους πλουτούντας)

Για τους «εξωγήινους» θρησκευόμενους

Υπάρχουν χριστιανοί, που έχουν επιλέξει μια ανέξοδη πορεία. Κηρύττουν μερικές ηθικιστικές διατάξεις, επιλέγουν και ένα lifestyle -αυτό του «άγιου» που διαφέρει από τον «αμαρτωλό κόσμο», και πιστεύουν πως με αυτόν τον τρόπο εκπληρώνουν το «χρέος» τους μπροστά στον Θεό. Δεν εμφανίζονται πουθενά μέσα στην κοινωνία καθώς, στην πραγματικότητα, δεν ενδιαφέρονται γι’ αυτήν. Αν ποτέ εμφανιστούν, το μόνο που ίσως να κάνουν, θα είναι να ψελλίσουν πως «ο κόσμος αυτός είναι μακριά από τον Θεό» και πως πρέπει να ακολουθήσει αυτούς τους ίδιους, για να την βγάλει καθαρή από τα επερχόμενα δεινά, αλλιώς… «καλά να πάθει»(;), ή κάτι παρόμοιο!

Οι πιο ακραίοι από αυτούς, θα κατηγορήσουν όσους χριστιανούς ασχολούνται και είναι ενεργοί μέσα στην κοινωνία, πως «έχουν διαστρέψει το νόημα της χριστιανικής πίστης», το οποίο, γι’ αυτούς, είναι τι άλλο; Μια «θρησκεία αγγέλων», που δεν θα ασχολείται με φτωχούς, πεινασμένους, καταπιεσμένους, και άλλα τέτοια… «γήινα»!

Οι αντιλήψεις αυτές, δημιουργούν θρησκευόμενους αδιάφορους, βολεμένους μέσα στην «πνευματική» τους γυάλα και μακριά από τα προβλήματα των ανθρώπων, ουσιαστικά άχρηστους για τον πλησίον τους, αλλά και για την ανθρωπότητα ολόκληρη.

Ο Ιησούς Χριστός θέτει ως κριτήρια δικαίωσης, τα εξής: “κάποιοι πείνασαν και τους δώσατε να φάνε, κάποιοι δίψασαν και τους δώσατε να πιουν, κάποιοι ήταν ξένοι και τους φιλοξενήσατε, κάποιοι ήταν γυμνοί και τους ντύσατε, κάποιοι ήταν στην φυλακή και τους επισκεφτήκατε” (Ματθ. 25:31-40).

Το να αγνοεί κάποιος εσκεμμένα τα πραγματικά και ζωτικά προβλήματα των συνανθρώπων του, για χάρη μιας ατομικιστικής «πνευματικής» νιρβάνα, δεν εμπεριέχει κάποιου είδους «πίστη» ή «εμπιστοσύνη» στο Θεό. Είναι απλώς ένα είδος στρουθοκαμηλισμού και αδιαφορίας. Η «αγάπη στον πλησίον», απαιτεί ουσιαστική δράση μέσα στην κοινωνία, και όχι πνευματική «πρέζα» μέσα σε τέσσερις τοίχους.

Εξάλλου, είναι εύκολο να κάνεις υπερπνευματικά κηρύγματα: ειδικά όταν είσαι χορτάτος και οι τσέπες σου, είναι γεμάτες! Όταν είσαι χορτάτος, μπορείς να ασχολείσαι με υψηλές ουράνιες αλήθειες, και να μην σε απασχολούν τόσο πεζά πράγματα, όπως ο αγώνας ενάντια στην αδικία και την ανισότητα, ή η αλληλεγγύη προς τους καταπιεσμένους, τους φτωχούς, και τους πεινασμένους. Όταν δε, έχεις και γεμάτες τσέπες, επιβάλλεται να διδάξεις πως ο αγώνας για μια δίκαιη κοινωνία, είναι πράγμα ανήκουστο για έναν χριστιανό!